Toksik Liderlik
Yunanca’da, toksikon, Latince’de ise toksikus olarak yer alan toksik sözcüğünün anlamı zehir, zehirli olma durumudur. Dilimize, İngilizce’den kazandırılırken, özgün yazılışı “toxic” şeklindedir. Türk Dil Kurumu (2021) göre toksik kelimesi, zehirli ve sağlığa zararlı madde anlamına gelmektedir. Toksik liderlik kavramı ilk olarak Whicker (1996) tarafından kullanılmış, olumsuz liderlik biçimlerini sınıflandırılarak,toksik liderler, uyumsuz, kindar, art niyetli huzursuz ve şikayetçi olarak tanımlanmıştır (Reed, 2004: 67). Toksik liderliğin örgütsel başarısızlıktaki etkin rolünün anlaşılmasıyla birlikte bu kavrama ilgi artmıştır (Shek vd., 2018: 131). Artan bu ilgi, alanyazında toksik liderliğe dair birçok tanımı da beraberinde getirmiştir.
Toksik liderlik, bir liderin, örgütün amaçlarını, görevlerini, kaynaklarını ve etkililiğini, yönetimini baltalayarak ve/veya sabote ederek örgütün meşru çıkarlarını ihlal eden davranışlar bütünü olup (Fors Brandebo ve Alvinius, 2019: 3), bir süreç içindeki liderin davranış ve kötü niyetlerindeki yıkıcılığın temel bir bileşenidir. İyi olarak tanımlanan liderler bile kötü sonuçlar üretebilir dolayısıyla toksisite bir sonuç değil sınırlayıcılıktır (Rybacki ve Cook, 2016: 34).
Toksik Liderlerde Gözlemlenen Davranışlar
Toksik liderlerin davranışları başlangıçta büyüleyen, ancak nihayetinde manipüle
eden, kötü davranan, takipçilerini baltalayan, çeşitli yıkıcı davranışlardan bir veya daha
fazlasına katılan liderlerin uyguladığı davranışlar olarak kabul edildiğini ileri
sürülen toksik lider davranış formu şu şekilde ifade edilmiştir (Lipman–Blumen, 2005: 2-3):
İzleyicilerini (ve bazen izleyicisi olmayanları) kasten baltalayarak, küçük
düşürerek, baştan çıkararak, ötekileştirerek, bulduklarından daha kötü durumda
bırakarak, korkutucu, moral bozucu davranışlarda bulunarak, haklarından
mahrum etmek, etkisiz hale getirmek, hapsetmek, işkence etmek, terörize etmek,
ya da onları öldürmek.
İzleyicilerinin ve çevresindeki diğer insanların temel insan haklarını ihlal etmek.
Yolsuzluk, suç ve/veya diğer etik olmayan faaliyetlerde bulunabilirlik.
İzleyicilerinin en temel korkularına ve ihtiyaçlarına göre hareket etmek.
İzleyiciler üzerindeki gücü ve etkisinin artmasını sağlayacak eylemlerde
bulunarak, izleyicilerinin kapasitelerini kısıtlayarak kendisine bağımlı hale
getirmek.
Kendilerini izleyicilerinin gözünde onları savunup koruyabilecek tek kişi olarak
göstermek.
Soru ve sorunlarda kasıtlı gerçek dışı ve yanlış teşhisler yoluyla takipçileri
yanıltmak.
Gerçeği, adaleti ve mükemmelliği ileri sürerek örgütsel amaçlanan sistemin yapı
ve süreçlerini altüst etmek, suç teşkil edebilecek eylemlerde bulunmak.
Yeni seçme ve desteklemeye yönelik yasal süreçleri baltalayarak, otaliter veya dar
hanedan rejimleri inşa etmek.
Günah keçilerini belirleyerek ve kendisinin aşağılaması dışında başkalarını da
onları aşağılamaya teşvik etmek.
Çalışanlar üzerinde korku imparatorluğu inşa ederek, itaat etmelerini sağlamak
olarak ileri sürmüştür.
Seeger vd. (2005), toksik liderlik davranışlarında izleyicilerinin motivasyonunu yükseltmek yerine baskı kurarak onları kontrol etme eğiliminde olduklarını belirtmektedir. Kısa vadeli başarılara odaklanan bu yıkıcı liderler izleyicilerini aşağı çekerek hedeflerine ulaşmaktadırlar (Indradevi, 2016: 107).
Gözlem ve Tavsiyeler
Toksik liderlik kavramının ülkemizde yaygın bir şekilde çalışılmaması ve literatürde sınırlı araştırmaların yer alması sebebiyle alanyazına katkı sağlamasının amaçlanmasında olumsuz yönetim ve duygusal şiddetin gün geçtikçe artması, araştıran kimselerin yoğun ilgisini çekmesi ve sosyal hayatta sıklıkla karşılaşılması önemli bir etkendir. Birçok çalışma alanı farklı derecelerde toksik liderler barındırmakta ve toksik davranış ve tutumların işletmelerin bünyesinde yer almaya başlamasıyla birlikte hızlı ve derin bir biçimde nüfuz etmektedir. Toksik liderler kısa süreli başarıları ile toksik davranış ve tutumlarını gizleyebilmekte ve eleştirileri yok sayarak baskı, tehdit ve aşağılama gibi çeşitli yollar ile çalışanlara boyun eğmeyi empoze etme eğilimindedirler. Bu süreçte izleyicilerine iyi davranarak, onlara ütopik bir dünya oluşturarak ve gelecek resimden yoksun kalma korkusunu aşılayarak izleyicilerini kendilerine bağlama yöntemine başvurabilmektedirler. Tüm bu süreçte izleyicilerin bilinçaltına işlemek istedikleri duygu kendisine direnç göstermeme gerekliliği olacağından bu olumsuz tutum ve davranışların erken tespit edilebilmesi önem taşımaktadır.
Günümüzde işletmelerde yönetici pozisyonuna getirilecek olan bireylere uygulanan analizler yetersiz kalmaktadır. Özellikle işe alımlarda işletmelerde yer alan insan kaynakları departmanları büyük sorumluluğa sahiptir. Yönetici adaylarına yönelik yapılan kişilik ve psikolojik değerlendirmelere önem verilmeli, özellikle psikolojik değerlendirmelerde bilinç altının ve dışavurumlarının incelenmesi önemli değerlendirme yöntemlerinden birisi olarak tercih edilmelidir. Bu süreçler işe alım sonrasında da periyodik olarak uygulanmalı, aynı zamanda toksik bir yönetici ilk aşamada gözden kaçırılsa dahi ileride çalışanları ve işletmeyi zehirlemesini engelleyecek bir denetim mekanizması oluşturulmalıdır.
Toksik lider özellik ve davranışları hakkında bilgi sahibi olmak, bu kişilikleri hızlı bir şekilde tanımlanmasını sağlayacaktır. Özellikle işe alım ve terfi sağlayıcılarının örgütsel davranışa hakim olması ve doğru liderlik potansiyelini tespit ederek doğru bir şekilde değerlendirebilmesi için eğitim ile desteklenebilirler.
Toksik liderler kendilerini iyi gizleyebildikleri için toksik davranışlarına maruz kalan çalışanların somut çıktılar ile hareket etmeleri ispat niteliği taşımaktadır.
Çalışanların toksik bir yönetici ile karşılaştığında mobbing ve iş kaybı korkusunu yaşamadan kendilerini özgürce ifade edebileceği, maruz kaldığı olumsuz davranışların üstesinden gelebilmesi adına bir iletişim ve destek hattı kurulmalı ve hattın devamlılığı sağlanmalıdır.
Toksik liderlik davranışları gösterdiği tespit edilen yöneticiler, izleyicilerine ve diğer çalışanlara zarar vermesini engelleyebilmek için iş dışında çeşitli sanat, spor ve kültürel aktivitelerde vakit geçirmeleri için yönlendirilebilirler.
